Het ontcijferen van de geest van de kolonisator (NL)

Ik heb Marjolijn Dijkman voor het eerst ontmoet op Bard College in de herfst van 2017, en zo leerde ik haar werk kennen. Onze paden kruisten weer in de staat New York in de lente van 2018, toen we beiden (ieder om eigen redenen) de voetsporen volgden van de eerste (Nederlandse) kolonisten in de Hudsonvallei van de zeventiende eeuw.

De moderne tijd, het tijdperk van de ontdekking, en de Verlichting die voortkwam uit middeleeuwse onwetendheid, konden tot bloei komen dankzij wrede overheersing op zee. (1) De moderne tijd kan in zijn geheel worden gekenmerkt door verschillende aspecten van ‘waarheidszoekend’ rationalisme, de vervanging van religie door wetenschap en van de kerkelijke heerschappij door de heerschappij van de staat. De verlichte mens voelde zich bevrijd uit de diepe grot der religie en trad in het licht van de wetenschappelijke zon. Hij geloofde dat hij vrij zou zijn om een meer geavanceerde, betere maatschappij op te kunnen bouwen die gebaseerd zou zijn op de ‘waarheid’.

Dijkmans expositie bij Club Solo is een semi-overzichtstentoonstelling. Bezoekers kunnen er de ontwikkeling van haar praktijk over de afgelopen tien jaar volgen. Die kan worden omschreven als het ‘Ontcijferen van de Geest van de Kolonisator’. Om de geest van de kolonisator te kunnen ontcijferen, moet men de evolutie van de Verlichting in hedendaagse praktijken leren herkennen. De heersende opvatting van veel geleerden dat de val van het Naziregime het einde van het Verlichtingsproject en de koloniale reflex inluidde, blijkt niet op te gaan.

Still from Surviving New Land, Marjolijn Dijkman, 2010

Surviving New Land (2010) is ongeveer tien jaar geleden gefilmd tijdens de uitbreiding op zee van de Rotterdamse haven Maasvlakte 2. Vanaf het dek van een schip filmde Dijkmans camera de strook land die uit de zee was verrezen, en even vraag je je af of het een enorme walvis is die daar in het water drijft, of een eenzaam eilandje waar nog nooit een mens een voet heeft gezet. De audio die met de beelden gepaard gaat is een combinatie van het geluid van de golven met muziek en zinsfragmenten die niet voor het oog van de camera worden uitgesproken. Ervaren we hier een fata morgana en déjà vu tegelijk? Aan de ene kant krijgen we het gevoel dat zich iets voor onze ogen afspeelt, maar alleen de echo bereikt onze oren. Zijn we op een veilige aanmeerplaats beland? Zijn wij hier als eersten, of is iedereen lang geleden vertrokken? Hebben we de ceremonie of misschien het scheppingsmoment gemist?  De website van de haven van Rotterdam meldt: ‘Als er geen ruimte is om op land uit te breiden, waarom bouwen we dan geen nieuw land op zee? Nederland staat toch bekend om het vernuft van zijn ingenieurs.’ (2)

De moderne wetenschap en imperiale rijken worden gedreven door een gevoel van gemis en een voortdurende verwachting dat achter de horizon iets onmisbaars zal worden onthuld. Wetenschap is bijna onlosmakelijk verbonden met het imperium; voor Europeanen was het bouwen van een imperium een wetenschappelijk project, voor de kolonisator was wetenschap het project. Het moderne imperium wordt gekenmerkt door flexibele grenzen en een onstilbare honger naar steeds meer gebieden en continenten. Het ligt wel verankerd in Europa, maar de overheersing strekt zich uit over verre uithoeken, al was het maar dankzij de onaantastbaarheid op zee. Toen de Tweede Wereldoorlog afliep en veel koloniën onafhankelijk werden, was de propagandaboodschap dat er met het afnemen van de macht op zee ook een einde was gekomen aan het Verlichtingsproject. Maar wie zich verder verdiept (3) in Maasvlakte 2 en Nederlands ingenieursschap, stuit op een ander verhaal, dat wordt herhaald bij de oliehavens van de Golf van de Emiraten, Bahrein, Indonesië, en Engeland. Een veelgehoorde bewering is dat de menselijke kolonisatie van de Maan, Mars en andere planeten een natuurlijke en onvermijdelijke stap is. Robert Wright schrijft in zijn boek Nonzero: The Logic of Human Destiny (1999) dat er weliswaar geen intelligente ontwerper achter het heelal zit, maar dat de evolutie zich wel uniform naar een steeds grotere complexiteit begeeft. Onze evolutionaire bestemming zou ons dus van het moment van de schepping van de eerste replicator naar de vorming van planeten en complexe levensvormen voeren, vervolgens naar het ontstaan van intelligentie en globalisering, en uiteindelijk naar de verspreiding van de mensheid door het heelal.

View of the ground floor of the exhibition at Club Solo, Breda, NL (2020)

Meer nog dan enige andere technologische uitvinding vertegenwoordigen de microscoop en telescoop (4)het Verlichtingsproject en het kolonialistisch denkbeeld: beide gaan uit van het principe van spiegelen, projecteren en reflecteren, en beide verleggen ons blikveld. Waar de eerste ons in staat stelt een hele wereld van wezentjes te zien en te volgen waar we ons zonder vergrootglas niet eens bewust van waren, daar brengt de tweede verre werelden op ons netvlies en geeft ons zo een blik op zaken waar we (nog) geen invloed op hebben. Maar zoals we dat wat we door een microscoop zien niet kunnen voelen of aanraken, zo schetst de telescoop een gereflecteerd beeld uit het verleden. Bij beide apparaten vormt de blik van de gebruiker het middelpunt waar het licht in samenkomt. Net als de nieuwbouw op zee geeft de telescoop een aanzet tot het proces van de verovering van de ruimte.

In Reclaiming Vision (2018) gebruiken Dijkman en Toril Johannessen een lichtmicroscoop als camera om koloniën van levende micro-organismen in de Oslofjord in Noorwegen vast te leggen. De film begint met een disclaimer: ‘dit werk is fictie, maar is gebaseerd op een echte historische gebeurtenis. Alle beelden zijn in scène gezet door de kunstenaars. Iedere gelijkenis met wetenschappelijk onderzoek berust op toeval.’ In de daaropvolgende zesentwintig minuten ontvouwt zich een voortdurend bewegende kaleidoscoop aan kleuren en vormen. Soms is er een micro-garnaal in een vorm te zien. Soms zien we groene kralen voor onze ogen gloeien, dan weer ruimen ze het veld voor transparante gouden cirkels of minuscule kleurloze vierkantjes die in het hoekje van het scherm bij elkaar plakken.

Microbiologen (5) komen vaak over als antropologen. Met de juiste technologie trekken ze eropuit om de evolutie van bacteriën te monitoren, aangezien die niet in een laboratorium kan plaatsvinden. Begin 2020 kreeg de wereld te maken met een nieuw type micro-organisme, SARS-CoV-2. Hoewel virussen strikt genomen niet voldoen aan de definitie van een levensvorm, worden ze wel  geassocieerd met microbiologie. Met de komst van het nieuwe coronavirus zijn wij allemaal amateurvirologen geworden. Zelfs zonder biologielessen weet elk kind tegenwoordig dat een virus een deeltje is dat een cel binnendringt om zich daar te reproduceren met het voortplantingssysteem van de cel. Virusinfecties worden behandeld en zijn voor iedere levensvorm schadelijk.

Navigating Polarities, Marjolijn Dijkman, 2018 (Commissioned for the 21st Sydney Biennale, 2018)

Navigating Polarities (2018) is een video-installatie die doet denken aan de Camera Obscura-kamers bovenin hoge torens in een aantal havensteden, die de bezoeker een 360-graden-blik voorschotelen op één oppervlak; het beeld wordt geprojecteerd op een holle, ronde ondergrond die lijkt op een omgekeerd planetarium of radiotelescoop. De video toont onder andere druipende paddenstoelwolken na een bominslag, een treinspoor dat een tunnel ingaat, verschillende kaarten die zijn gecentreerd op een kompas tekening, en een magnetisch veld in beweging. We horen een vrouwenstem zeggen dat ‘de wetten van de natuur constant veranderen, ze keren zich om, ze wisselen elkaar af, er was een tijd dat hemel en aarde nog omgedraaid waren …’ Moderne imperia hebben een utopische maatschappij aan de rand van hun ontdekkingswereld geplaatst, in de Atlantische, Indische en Stille Oceaan. Iedereen schreef over een omgekeerde maatschappij die anders was dan de maatschappij waarin men zich bevond. De uitbreiding van het wereldtoneel heeft hen aangezet tot de schepping van een nieuwe politieke visie. Niet het traditionele politieke gezag, maar de wil en natuurlijke neigingen van het individu zouden de hoeksteen moeten vormen van de nieuwe maatschappij in wording.

That What Makes Us Human (2016), installed at Club Solo in Breda, NL (2020)

That What Makes Us Human (2016) is een bronzen beeld van een rechterhand met daarin iets wat lijkt op een vuistbijl uit de steentijd, maar in werkelijkheid is het een 3D-print van een meteoriet in titanium. De hand is al eeuwen een motief in westerse kunst. We kennen allemaal de hand (of vinger) die de schepping van de mens voltrekt in Michelangelo’s schildering op het gewelf van de Sixtijnse Kapel in het Vaticaan. We zijn ook bekend met de handschilderingen van de engel die Abraham tegenhoudt als hij op het punt staat zijn zoon te offeren. En natuurlijk is er sinds de Middeleeuwen de nog oudere traditie (in fresco’s en boekverluchting) van de goddelijke handpalm die neerstraalt uit de hemel, als symbool van voorziening. In de wis- en natuurkunde is de rechterhandregel een handige vuistregel voor het bepalen van de richting van vectoren die zijn betrokken bij draaibewegingen in een magnetisch veld.

Earthing Discharge (2019) bestaat uit een reeks foto’s die Dijkman heeft genomen met een door haarzelf ontwikkelde versie van de elektrofotografie. De foto’s tonen spodumeen mineralen die onder stroom staan en afkomstig zijn uit een mijn in Manono in de Democratische Republiek Congo. De delen waar lithium in zit geleiden elektriciteit, waardoor ze oplichten. Ons begrip van kolonialisme is vaak beperkt tot simpele opvattingen over hoe wij denken dat kolonialisme er vroeger uitzag. Die ideeën belemmeren ons in ons vermogen om de complexe manieren in te zien waarop kolonialisme de ongelijke machtsverdeling van de eenentwintigste eeuw heeft vormgegeven en in stand houdt, zo schrijft antropoloog en geschiedkundige Ann Laura Stoler in haar boek Duress: Imperial Durabilities in Our Times (2016). De ongelijke machtsverhouding tussen ontwikkelingslanden en ontwikkelde landen speelt nog altijd een bepalende rol in de oorzaken en gevolgen van klimaatverandering. Een beter begrip van de bron van die problemen is de eerste stap die gezet moet worden om tot een oplossing te komen. Mensen in welvarende landen realiseren zich niet dat het afval dat ze elke dag weggooien vaak de hele wereld overgaat en iemand anders met het probleem opzadelt.

Mirror Worlds (2016): magische spiegels worden in Japan gemaakt op basis van eeuwenoude technieken, waarbij de reflectie van een gegraveerde afbeelding in de metalen ondergrond onder specifieke belichting op een oppervlak geprojecteerd wordt. Het verborgen beeld in de spiegel van Dijkman is een kopie van een van de afbeeldingen op de gouden plaat aan boord van de Voyager-  ruimtesondes. (6) De afbeelding die Dijkman heeft gekozen, toont een kaart van de hemel waarop de coördinaten van de aarde staan aangegeven.

Remote Entanglements, Part I: Observatories, installation at Club Solo, Breda, 2020 (photo Peter Cox)

In 2019 nodigde Dijkman mij uit om samen kamp Westerbork te bezoeken. Het kamp doet tegenwoordig dienst als museum en is gelegen naast een terrein met radiotelescopen. Vanwege een verandering van plannen kon ik er op het laatste moment toch niet bij zijn. Dijkman bezocht het kamp met haar vader, en kwam er zo achter dat haar grootvader lid was geweest van het Nederlandse verzet onder het nazibewind, en in de strafklasse Nacht und Nebel (‘nacht en nevel’) (7) naar een subkamp van Buchenwald in Duitsland was gebracht, waar V2’s en andere wapens werden geproduceerd. (8) De dwangarbeid van de gevangenen in de kampen hield het fabriekscomplex draaiende. Geïnterneerden moesten onder dwang raketten bouwen aan een provisorische assemblagelijn, gemaakt van treinrails.

Remote Entanglements Part I: Observatories (2020) is het nieuwste werk dat in de tentoonstelling te zien is. Dijkman keerde met haar vader terug naar Westerbork om opnames te maken van de wachttoren en de radiotelescoop (die in de jaren zeventig is gebouwd). Ze voltooit de reis die tien jaar geleden begon en verbindt het territoriale met het buitenaardse, de uitkijktoren die de controle heeft tot de grenzen van het kamp met de radiotelescopen die met hun blikveld de grenzen van de dampkring overschrijden. Daarentegen functioneert de telescoop, die was uitgevonden om onbekende werelden te kunnen verkennen, ook als een uitkijktoren die de missie heeft te waarschuwen in geval van een invasie vanuit de ruimte.

____

1 https://nl.wikipedia.org/wiki/Thalassocratie
2 https://www.portofrotterdam.com/en/news-and-press-releases/maasvlakte-2 (Engelstalig)
3 https://boskalis.com/about-us/company-profile/history.html (Engelstalig)
4 Er woedt nog altijd een debat over wie de microscoop heeft uitgevonden. De kandidaten zijn alle drie Nederlanders; twee zijn vader en zoon, en de derde deed parallel aan de andere twee dezelfde uitvinding! In 1590 stelden de twee Nederlandse brillenslijpers Zacharias en Hans Jansen de eerste microscoop samen die uit twee lenzen in een cilinder bestond. Deze eenvoudige microscoop vergrootte ongeveer twintig keer, waarmee ook het pad voor de uitvinding van de telescoop werd gebaand. Rond diezelfde tijd had de Nederlander Hans Lipperhey iets vergelijkbaars in ontwikkeling; in 1608 patenteerde hij de eerste echte telescoop. Galileo Galilei verhief de telescoop tot een betrouwbaar meetinstrument, dat gebruikt kon worden voor wetenschappelijke observatie van hemellichamen.
5 Microbioloog Antoni van Leeuwenhoek wordt gezien als de vader van de microbiologie; in 1677 ontdekte hij bacteriën. Deze levensvormen noemde hij zelf animalcules, Latijn voor ‘kleine wezentjes’.
6 Op de gouden plaat op de Voyager-ruimtesondes staat onder andere een gesproken bericht van Kurt Waldheim, secretaris-generaal van de Verenigde Naties. Waldheims medeplichtigheid aan verschillende nazi-oorlogsmisdaden kwam pas later aan het licht. De mate waarin Waldheim betrokken was bij de misdaden tegen de mensheid is nog onduidelijk. Maar ondanks onze poging om ons van onze beste kant te tonen, is de inleiding tot het vredesbericht dat we met Voyager de ruimte in hebben gestuurd ingesproken door een man die gewerkt heeft bij afdelingen die zich bezighielden met massamoord en deportaties naar vernietigingskampen.
7 Het nacht-en-nevel-decreet was gericht tegen personen in bezette gebieden die betrokken waren bij activiteiten die de veiligheid van Duitse troepen moesten ondermijnen. Gevangenen werden ‘onder nacht en nevel’ naar Duitsland vervoerd en daar voor speciale rechtbanken berecht. De behandeling van de gevangenen stond onder het bewind van omzeilde militaire procedures en verschillende bepalingen. De codenaam is afkomstig van de hoogst aangeschreven dichter en toneelschrijver van Duitsland, Johann Wolfgang von Goethe (1749–1832), die met deze woorden verwees naar clandestiene acties, verborgen door mist en de duisternis van de nacht. https://encyclopedia.ushmm.org/content/en/article/night-and-fog-decree
8 In 1945 arriveerde Wernher von Braun te Fort Strong. Dit kleine legerterrein, gelegen op het meest noordelijke puntje van Long Island in de haven van Boston, was het verwerkingspunt van Project Paperclip, het overheidsprogramma waarbij honderden Duitse wetenschappers naar Amerika werden gebracht. Von Braun vulde die dag op zijn papieren in dat hij de uitvinder was van de V2-raketten van de nazi’s en lid was van de nazipartij en de SS, en als zodanig met de dood van duizenden gevangenen in verband kon worden gebracht. Onder zijn leiding ontwierp het NASA Marshall Space Flight Center de Saturnus V-draagraket, waarmee in juli 1969 de eerste mensen die op de maan zouden landen de ruimte in werden gelanceerd. Von Braun trad ook op in drie tv-programma’s van Walt Disney, Man in Space, waarin hij sprak over ruimtevaart.